Kiemâsämikielâ
Kiemâsämikielâ lii sämikielâ, mii sarnui Kiemâ kuávlust.[1] Kiemâsämikielâ nomâttâs lii almosnommâ časkâm kuávlukieláid, maid kihheen ij lah tärhibeht tutkâm. Kielâ čaaskâi 1700-lovo já 1800-lovo ääigi.[2] Tain kuávluin, kost kiemâsämikielâ lii vyerkkejum, jyehi čááitus oovdâst jieijâslágán kuávlukielâ. Suovâkuoškâ-Suobbâd-amnâstuvvâst láá jienâdâhopâliih ohtâvuođah nuorttâlâškieláin já anarâškieláin, mut Suáđekylást toh iä kavnuu.
| Kiemâsämikielâ | |
|---|---|
 Kiemâ Säämi (fiskâdin merkkejum) |
|
| Tiäđuh | |
| Kuávlu |
 SuomâKiemâ Säämi |
| Sárnoi meeri | 0 |
| Pustaveh | läättinkielâliih |
| Kielâtieđâlâš luokkajyehim | |
| Kielâkodde | uuraallâš kielah |
| Kielâjuávkku | sämikielah |
| Kielâkoodih | |
| ISO 639-2 | sjk |
| ISO 639-3 | sjk |
| Glottolog | kemi1239 |
Páiháliih ulmuuh láá irâttâm kevttiđ kavnum kiemâsämikielâ kielâfragmentijd. Pegâlmumos onnáá peeivi kiemâsämikielâ totkee lii fennougrist Jaakko Häkkinen.[2]
Kuávlukielah mute
Čielgâsumos tábáhtusah láá Suáđekylá já Kiemâkylá adai tááláá Suovâkuoškâ kuávlukielah. Täin kuávluin láá vyerkkejum teevstah. Kiemâkylást láá siäilum kulmâ Elias Lönnrot vuorkkim laavlâteevstâ já Suáđekylást vist kyehti Olaus Sirma laavlâteevstâ.[2]
Motomij mielâst Lönnrot teevstah sulâstiteh äkkilsämikielâ, ige toi nuurrâmpäikki lah olmânáál tiäđust. Kiemâkylá čáittusijn oroh lemin motomeh ohtsiih kielâliih jiešvuođah nuorttâlâškieláin, mut meid čielgâ iäruh vuáttojeh. Suobbâdist já Kuáládâhjäävrist nurrum sänilistoi algâvuolgust ij lah tiätu, mut toh láá kuittâg čuággejum luuvijn informantijn. Arvâlusâi mield mihheen sáárnu ton peeleest, et informanteh liččii lamaš siämmáá kuávlukielâ sárnooh. Lii pyereest máhđulâš, et meid ránnjásiijdâi ässei adelem säänih láá lasettum listoid.[2]
Kittâl kuávlugin ij lah čielgâs. Nubbe Taatsi sieidi aldasijn (= Taažâ sieidi, moos láá uhredâm meid ránnjáenâmij ässeeh) pajasmerkkejum laavlâtekstâ sátáččij leđe meid tavesämikielâ. Pekka Sammallahti mield čááitus ličij máhđulávt kielâ, mii sárnoo alda Jukkasjäävri. Nube teevstâst vist láá jiešlágán almoneh, moh tavesämikielâst iä kavnuu.[2]
Lii tárbu selvâttiđ, láá-uv Kittâl kielâčáittuseh tavesämikielâ vâi iä. Jis iä lah, te taat lii jieijâslágán kiemâsämikielâ kuávlukielâ. Soobbâd já Kuáládâhjäävri čáittuseh láá sänilistoh. Kiemâjäävrist láá vyerkkejum tuše lovmat säännid,. Kuáccám já Puášu kuávluin láá päikkinoomah, main lii sämikiel vuáđu, mut säneh tobbeen iä lah vyerkkejum. Táálái noomâi lasseen historjálijn dokumentijn, ovdâmerkkân viäruluvâttâlmijn já tuámustoovlij äššikiirjijn, láá siäilum päikkinoomah. Päikkinoomâin-uv lii variaatio, mii ij lah ennustkin tutkum.[2]
Kielâ lappum mute
Jaakko Häkkinen arvâl kiemâsämikielâ časkâmist näävt: "Kiemâsämikielâ sárnumkuávlust syemmilâš tiäddu lii lamaš uáli koorâs. Kitisii leehi já Kiemâjuuvâ leevih lijjii šiev šiiveet- já nijttokuávluh, já syemmiliih asâiduttii täid kuávluid. Ton lasseen šoddii siähálâs näimilitoh. Meiddei tavesämmiliih láá varrim 1700-lovo pelimudo rääjist kiemâsämikielâ sárnumkuávloid, já vyerdimist lii, tego ain kiävá, et kielah láá finnim vaiguttâsâid nubijnis. Ääigi mield kiemâsämikielâ tastoo suunâi."[2]
Tuárispel kuávluin sämikielâ siäilui kuhebiššáá. 1820-lovvoost ovdâmerkkân totkee Matias Sjögren lii kommentistám tom, et Suáđekylá máddáá- já taavaabeln sarnui eenâb sämikielâ. Toh kuávdáš sajeh, kuus kirhoh-uv huksejuvvojii já kost ulmuuh, tego Pelkosenniemi já Kitinen-juuvâ riddokuávlu ässeeh, lijjii iänááš syemmiliih, tobbeen kielâ-uv nubástui tooleeb suomâkielân. Kiemâsämmiliih lijjii kävppiulmui jotteemkiäinui alda, mii lii luándulávt vaiguttâm kiemâsämmilij kielâmolsomân uáli ennuv. Siämmáámuđusâš kielâmolsomproosees lii uápis ubâ maailmist: kielah siäiluh periferiast pyerebeht ko taggaar kuávlust, kost láá eenâb kontakteh olgoskulij.[2]
Kielâčááitus mute
Äätj miin, ki lak täivest.
Paisse läos tu nammat.
Alda pootos tu väldegodde.
Läos tu taattot nou täivest, ku ädnamest.
Adde miji täb päiv miin juokpäiv laip.
Ja adde miji miin suddoit addagas, nou ku miieg addep miin velvolidäme.
Ja ale sääte miin kjäusaussi.
Mutto tjouta miin pahast.
Tälle tu li väldegodde, vuöjme ja kudne ijankaikisest.
Amen.
Fáádást eres soojijn mute
Kirjálâšvuotâ mute
- Äima, F, Itkonen, T.I. 1918: Jacob Fellmanin muistiinpanot Sompion ja Kuolajärven lapin murteista. Suomalais-Ugrilaisen Seuran Aikakauskirja 30 p. 1-91.
Käldeeh mute