Suomâ vuáđulaahâ

Suomâ vuáđulaahâ (731/1999, suomâkielân Suomen perustuslaki, ruotâkielân Finlands grundlag, orjâlâškielân Suoma vuođđoláhka, nuorttâlâškielân Lääʹddjânnam vuâđđlääʹǩǩ) lii ohtâlâs vuáđulaahâ, mii poođij vuáimán njuhčâmáánu 1. peeivi 2000. Tááláš vuáđulaahâ poođij neelji puáris laavâ sajan, moh asâttuvvojii Suomâ jiečânâsvuođâ algâiivij ääigi: ive 1919 haldâttâshäämi, ive 1928 staatâpeivioornig sehe kyehti ministerovdâsvástádâsân kyeskee laavâ.

Mielâčááitus lii ohtâ vyehi kevttiđ čokkânemrijjâvuođâ.

Aalmuglâškielah já eres kielah

Vuáđulaavâ mield Suomâ aalmuglâškielah láá suomâ- já ruotâkielâ. Kuittâg vuáđulaavâ 17 § 3 moomeent mield sämmilijn algâaalmugijn, romanijn já eres ucceeblovoin lii vuoigâdvuotâ paijeentoollâđ já ovdediđ jieijâs kielâ já kulttuur.

Laavâ rááhtus

Vuáđulaavâst láá 131 cekkid 13 lovvoost. Smavvâ tärhistmijn huolâhánnáá iänááš njuolgâdusah láá aldasáid siämmááláváneh ko ovdebijn laavâin, ovdâmerkkân ive 1995 vuáđuvuoigâdvuođâi njuolgâdusah láá valdum uđđâ vuáđulaahân aldasáid tagarin. Laahân iä lasettum ive 2000 uđđâ vuáđuvuoigâdvuođah.

1 loho – Staatâoornig vuáđđuseh

Vuáđulaavâ vuosmuu lovvoost láá staatânjuolgâdus válduprinsiipeh. Täin njuolgâdusâin miäruštâllojeh Suomâ jiečânâsvuotâ já täsiváldálâš haldâttâshäämi sehe asâtteh väldikode kuávluh já Suomâ aalmuglâšvuođâ vuáđđuseh. Staatânjuolgâdus vuáđđun lii aalmugsuvereniteet, mii lii prinsiip, et staatâväldi kulá aalmugân, mon oovdâst staatâpeivijd čokkânâm ovdâskodde. Prinsiip mield ovdâskodde lii Suomâ alemus staatâorgaanin já haldâttâs- já tuámuväldi láá vyeliláá ko ovdâskodde. Taan maŋa vuáđulaahâ meerrid, et staatârääđi jesâneh kalgeh navdâšiđ ovdâskode luáttámuš.

Euroop union jeessânvuotâ

Njuhčâmáánu 1. peeivi 2012 poođij vuáimán vuáđulaavâ nubástus, mon mield Suomâ lii Euroop union jesân. Suomâ kuittâg seervâi Euroop unionân jo uđđâivemáánu 1. peeivi 1995.

2. loho – Vuáđuvuoigâdvuođah

Vuáđulaavâ nube lovo teeman láá vuáđuvuoigâdvuođah. Taat leš vuáđulaavâ tehálumos loho, tastko vuáđulahâváljukodde kárttá tyellittälli tulkkuđ taan lovo aašijd, ko tot aasât táválijd laavâid. Taat loho aasât vuáđuvuoigâdvuođâid já oovdânpyehtiđ vuáđđusijd, moiguin toid vuoigâdvuođáid puáhtá tarvaniđ. Ovdâmerkkân ive 2006 vuáđulahâváljukodde adelij ciälkkámuš paijeel 60 lahâiävtuttâsâin vuáđuvuoigâdvuođâ uáinimčievâst, mon maŋa täid lahâiävtuttâsâid koolgâi mutteđ.

Suomâ ovdâskoddetáálu.

Spiekâstâhtile já vuáđuvuoigâdvuođah

Taan lovo majemuš cekki kieđâvuš máhđulâšvuođâ raijiđ vuáđuvuoigâdvuođâid koskâpuddâsávt spiekâstâhtile ääigi. Spiekâstuvâi vuáđustâsâid kalga asâttiđ lavváin, mut raijiittâsâid puáhtá olášuttiđ jo-uv lavváin teikkâ asâttâssáin. Vuáđulaahâ tiädut spiekâstâhtooimâi koskâpuddâsâšvuođâ já tom, et raijiittâsâid kalga tárkká miäruštâllâđ. Spiekâstâhtooimah iä uážu rikkođ Suomâ tuhhiittem almugijkoskâsijd olmoošvuoigâdvuotâkenigâsvuođâid.

Taat cekki heiviittui vuosmuu keerdi njuhčâmáánust 2020, ko ton vuáđuld laahâ raavâdviäsui steŋgimist asâttui. Laavâ ulmen lâi viggâđ estiđ SARS-CoV‑2-virus leevvânmist.

3. loho – Ovdâskodde já aalmugovdâsteijeeh

Vuáđulaavâ kuálmád lovvoost láá vuáđunjuolgâdusah ovdâskode ráhtusist já toimâpaajeest nuuvtko tot, et Suomâ ovdâskodde lii oovtkáámmársâš já et ovdâskoddeest láá 200 aalmugovdâsteijed, kiäh väljejuvvojeh ovdâskoodán neelji ive kooskâi.

Taan lovvoost miäruštâlloo kii uážžu viggâđ aalmugovdâsteijen já kii ij uážu. Iävtukkâs kalga leđe jienâvuoigâdvuođâlâš já olesváldálâš, vâi sun lii valjâtohálâš. Nuuvtpa vyeliahasiih teikkâ meid rävisulmuuh, kiäh láá vááijuvváldáliih, iä uážu viggâđ aalmugovdâsteijen. Sii lasseen aalmugovdâsteijen iä uážu viggâđ il. Suomâ president, ollâ riehtivirgeomâhâš teikkâ suáldátvirgeest palvâleijee.