Puuma
Puuma (Puma concolor) lii stuorrâ kissáellee, mii iälust Tave-Amerikist, Kuovdâ-Amerikist já Maadâ-Amerikist.
| Puuma Puma concolor (Linnaeus, 1771) |
|
|---|---|
.jpg) |
|
| Tile | LC (eellimvuáimálâš)[1] |
 |
|
Tieđâlâš luokittâllâm |
|
| Doomeen | Sellâvááimusliih Eucarya |
| Kodde | Elleekodde Animalia |
| Uáiviráiđu | Savosuonâsiih Chordata |
| Vyeliráiđu | Čielgitávtáliih Vertebrata |
| Luokka | Njomâtteijeeh Mammalia |
| Vyeliluokka | Šoddâdeijee njomâtteijeeh Theria |
| Uásiluokka | Vuosâmaadâlâš njomâtteijeeh Eutheria |
| Lahko | Piätuelleeh Carnivora |
| Hiäimu | Kissáelleeh Felidae |
| Vyelihiäimu | Kisáh Felinae |
| Suuhâ | Puumah Puma |
| Šlaajâ | concolor |
1980-lovo loopâ räi puuma juohhui joba 32 vyelišlaajân, mutâ maŋeláá huámášui, ete maaŋgah vyelišlaajah láá molekyylisii tääsist liijkás siämmáálágáneh, vâi taid puávtáččij anneeđ sierâ vyelišlaaijân. Ive 2005 kirjeest "Mammal Species of the World" puuma juohhui kuuđâ vyelišlaajân: P. c. concolor, P. c. puma, P. c. couguar, P. c. costaricensis, P. c. anthonyi já P. c. cabrerae.[2] Ton lasseen meiddei floridapantter (P. c. coryi) onnui jieijâs vyelišlaaijân ive 2006 tutkâmušâin,[3] mutâ maŋeláá tot luokittâllui uđđâsist Tave-Amerik puuman (P. c. couguar).[4] Onnáá peeivi puumast láá virgálávt tuše kyehti vyelišlaajâ: P. c. concolor já P. c. couguar.[2]
Noomah eres kieláid
mutePuumast lii Guinness-maailmulâttâs, tastko tast láá puoh ellein enâmustáá noomah.[5] Suomâkielân puuma kočoduvvoo nomâiguin "puuma", "kuguaari", "vuorileijona", "amerikanleijona", "puuleijona" já "hopealeijona". Eŋgâlâskielân puumast láá paijeel 40 nommâd, ei. "cougar", "panther", "mountain lion", "catamount" já "puma".[5] Navajokielân tot lii "náshdóítsoh", já tlingitkielân tot lii "haadaadóoshi".
Olgohäämi já stuárudâh
mutePuuma lii maailm niäljádin stuárráámus kissáelleešlaajâ,[6] já jaguaar maŋa tot lii Tave-Amerik nubben stuárráámus kissáellee.[7] Ores tiäddá 53–72 kg, já niŋálâs tiäddá 34–48 kg.[8] Puuma sevealodâh lii 60–90 cm.[9] Ores kukkodâh lii suullân 2,4 m njuuneest seibikiäčán, já niŋálâs kukkodâh lii 2,05 m.[10][11] Puuma seibi lii suullân 66–82 cm kukke.[7] Stuárráámus puuma kuddui ive 1901.[12] Tot teedij 105,2 kg.[12]
Peeivitäsideijee kuávlust iälusteijee puumah láá ucebeh ko eres puumah.[13] Maadâ-Amerik P. c. concolor lii suullân 85–150 cm kukke; ores tiäddá 50–65 kg já niŋálâs tiäddá 25–45 kg.[2] Tave-Amerikist já Kuovdâ-Amerikist iälusteijee P. c. couguar lii suullân 108–152 cm kukke; ores tiäddá 52–91 kg já niŋálâs tiäddá 34–57 kg.[2]
Puuma ivne mulsâšud ennuv ohtâgâsâi kooskâst. Puuma turkkâ lii uánihâš já times, já tot puáhtá leđe ruškisfiskâd, ruopsisruškâd já silbâräänis.[13] Puuma kääibist, čuddust já poksâmijn láá vielgis soksâmeh. Čiivgâin láá tevkis tiälhuh. Seibikeeči já peeljih láá čappâdeh. Puuma päänih láá kuheh já pasteleh.[13] Toiguin puuma puáhtá halkkâliđ salâsis sehe čuoppâđ taavtijd, piärgu já tekkisuonâid.[13]
Lavdâm
mutePuuma mákkoo pyereest maaŋgâlágánijn pirrâsijn, já tondiet tot lii levânâm vijđásub kuávlun ko Amerik eres elleeh. Puuma tiettumkuávlu olá Kanada Yukonist Aandij maadâoosijd.[1] Puuma lii lappum Tave-Amerik nuorttâoosijn, mutâ smavvâ populaatioh láá dokumentistum meiddei tááláá tiettumkuávlu nuorttiibeln.[14] Tuurhâs áánsust puuma killáá pyereest sehe puollâš já kume.
Puuma tiättoo puohlágánijn meecijn já ävđinenâmijn sehe tagarijn jolgâdâsâin, main šaddodâh lii vääniht.[1]
Raavâd
mutePuuma lii nuuvt kočodum "hyper-piätuellee", mii meerhâš tom, ete ucemustáá 70 % ton ravâdist lii piärgu. Puuma pivnohist tagarijd stuorrâ njomâtteijeid ko čapispieiniskuudijd, vielgispieiniskuudijd, vapitijd, soorvâid, muotâkaaicâid já ameriksaavzâid. Puuma pivdá meiddei jursseid, njuámmilelleid, luudijd já jielâhijd.[15] Tave-Amerikist puuma salâsijn joba 68 % láá ungulaateh. Floridapantter kuittâg pivdá táválubbooht vildáskâm šoovijd já povijelleid.[16] New Mexicost puuma pivdá säittiantiloopijd.
Yellowstone aalmuglâšmeecist vapiteh já čapispieiniskodeh láá puuma tehálumoseh salâselleeh, já taid poreh meid kuumpih.[17] Albertast puuma raavâdvaljeest 99 % láá ungulaateh.
Maadâ-Amerikist já Kuovdâ-Amerikist puuma pivdá uccâ já koskâstuárusijd elleid tego kapybaraid. Ungulaateh láá suullân 35 % puuma ravâdist. Puuma pivdá meiddei säpligijd, säggišoovijd, maijuid, poossâmkuobžâid, njuámmilijd, guanakoid, pekarijd, vikunjaid, nanduid já kalkkunijd.[18]
Puuma pivdá táválávt aarriiđeed teikkâ iho, mutâ tot puáhtá pivdeđ eres-uv aaigij. Puuma piärttoo salâsis ovdâmerkkân šadolâšvuođâ syejeest, já tastoo tot njuškee ton oolâ já koddá tom. Puuma koddá oovtâ stuorrâ ungulaat suullân jyehi nube ohhoost. Niŋálâs, mast láá čiivgah, pivdá kuittâg täävjib. Tot pivdá joba jyehi kuálmád peeivi talle ko čiivgah láá mestâ ráváseh 15 mánuppaje ahasâžžân.[19] Puuma čiähá salâsis já máccá puurrâđ tom ain tyellittälli motomij peeivij ääigi.
Lasanem
mute
Niŋálâs šadda suhâjuátkimahan suullân 2,5-ihásâžžân, já ores vist 3-ihásâžžân.[20] Puuma parâttâlškuát kuittâg eskin tast maŋa ko tot lii kavnâm olssis pisováá reeviir.[20] Niŋálâs parâttâl jyehi nube teikkâ kuálmád ive, já tot čivgá 2–3 čiivgâ.[7] Puuma čiivgah šaddeh táválávt kiđđuv.[7] Niŋálâs lii čuávjist 82–103 peivid,[15] já tuše tot hoittáá čiivgâid. Kuuđâ mánuppaje ahasâžžân čiivgah teddih suullân 15–20 kg, já toh jođeškyetih niŋálâssáin haaškâi luusâ.[7] Čiivgah kyeđih niŋálâs suullân 2-ihásâžžân.[13] Niŋálâsčiivgah vuáđudeh jieijâs revirijd aldeláá niŋálâs reeviir, mutâ oresčiivgah vajâldeh uáli jo kuhás.[21]
Luándust puuma iälá táválávt suullân 10-ihásâžžân,[13] mut tot puáhtá eelliđ joba 18-ihásâžžân.[19] Elleikaardijn puuma puáhtá eelliđ paijeel 20-ihásâžžân.
Fáádást eres soojijn
mute
Wikimedia Commonsist láá koveh teikkâ eres tiätuvuárháh fáádást Puuma.
Käldeeh
mute- ↑ 1,0 1,1 1,2 Puma iucnredlist.org. Čujottum 8.7.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Castelló, José R.: Felids and Hyenas of the World, s. 160–162. Princeton University Press, 2020. ISBN 978-0-691-20845-9.
- ↑ Conroy, M. J.; Beier, P. & Quigley, H. & Vaughan, M. R.: Improving The Use Of Science In Conservation: Lessons From The Florida Panther. Journal of Wildlife Management, 2006, nr 70 (1), s. 1–7. doi:10.2193/0022-541X(2006)70[1:ITUOSI]2.0.CO;2.
- ↑ A revised taxonomy of the Felidae (PDF) repository.si.edu. Čujottum 10.7.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ 5,0 5,1 Folkard, C.: The Guinness Book of World Records, s. 49. Bt Bound, 2004.
- ↑ Expanding Cougar Population web.archive.org. 21.11.2010. Čujottum 11.7.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 Eastern Cougar Fact Sheet mountainlion.org. Čujottum 11.7.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ Puma concolor web.archive.org. 6.6.2009. Čujottum 11.7.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ Florida Panther Facts web.archive.org. 23.3.2012. Čujottum 11.7.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ Mountain Lion (Puma concolor) web.archive.org. 3.4.2007. Čujottum 11.7.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ Eastern Cougar Fact Sheet web.archive.org. 29.12.2007. Čujottum 11.7.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ 12,0 12,1 Hornocker, Maurice: Cougar: ecology and conservation. University of Chicago Press, 2010. ISBN 978-0226353449.
- ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 13,5 Cougar bigcatswildcats.com. 27.8.2023. Čujottum 11.7.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ Morrison, Carl D. & Boyce, Mark S. & Nielsen, Scott E.: Space-use, movement and dispersal of sub-adult cougars in a geographically isolated population. PeerJ, 6.8.2015. doi:10.7717/peerj.1118. ISSN 2167-8359. Artikkâl nettiversio.
- ↑ 15,0 15,1 Naughton, D.: The Natural History of Canadian Mammals, s. 368–373. University of Toronto Press, 2014. ISBN 978-1-4426-4483-0.
- ↑ Iriarte, J. A. et al.: Biogeographic variation of food habits and body size of the America puma. Oecologia, 1990, nr 85 (2), s. 185–190. PubMed:28312554. doi:10.1007/BF00319400. Bibcode:1990Oecol..85..185I.
- ↑ Yellowstone Wolves - Wolves in Yellowstone National Park web.archive.org. 20.4.2007. Čujottum 13.7.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ Whitaker, J. O.: The Audubon Society Field Guide to North American Mammals. Chanticleer Press, 1980. ISBN 0-394-50762-2.
- ↑ 19,0 19,1 Nowell, K. & Jackson, P.: Wild Cats: Status Survey and Conservation Action Plan (PDF) web.archive.org. 1996. IUCN/SSC Cat Specialist Group. Čujottum 13.7.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ 20,0 20,1 Cougar Facts bigcatrescue.org. 16.7.2023. Čujottum 13.7.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ Wilson, Don & Mittermeier, Russell: Handbook of the Mammals of the World - Volume 1: Carnivores, s. 157. Lynx Edicions, 2009. ISBN 978-8496553491.