Räniskuobžâ
Räniskuobžâ (Ursus arctos horribilis) lii kuobžâ (Ursus arctos) vyelišlaajâ.[2] Eŋgâlâskielân räniskuobžâ nommâ lii "grizzly bear" já suomâkielân "harmaakarhu". Räniskuobžâ sulâstit kuobžâ maaŋgânáál, já ovdâmerkkân tot-uv uáđá tälvinaharijd.[2]
| Räniskuobžâ Ursus arctos horribilis (Ord, 1815) |
|
|---|---|
 |
|
| Tile | NT (čalmeestoonnum)[1] |
 |
|
Tieđâlâš luokittâllâm |
|
| Doomeen | Sellâvááimusliih Eucarya |
| Kodde | Elleekodde Animalia |
| Uáiviráiđu | Savosuonâsiih Chordata |
| Vyeliráiđu | Čielgitávtáliih Vertebrata |
| Luokka | Njomâtteijeeh Mammalia |
| Vyeliluokka | Šoddâdeijee njomâtteijeeh Theria |
| Uásiluokka | Vuosâmaadâlâš njomâtteijeeh Eutheria |
| Lahko | Piätuelleeh Carnivora |
| Vyelilahko | Caniformia |
| Hiäimu | Kuobžah Ursidae |
| Suuhâ | Kuobžah Ursus |
| Šlaajâ | Kuobžâ arctos |
| Vyelišlaajâ | horribilis |
Maaŋgah Ursus arctos -vyelišlaajah kočoduvvojeh eŋgâlâskielân "grizzly": kodiakkuobžâ (U. a. middendorfi), kamtšatkakuobžâ (U. a. beringianus) já njargâkuobžâ (U. a. gyas). Meiddei tagareh suhâjämimân jáámmám vyelišlaajah ko kaliforniakuobžâ (U. a. californicus)[3], meksikokuobžâ (U. a. nelsoni) já Ungava-Labrador-kuobžâ (U. a. ungavaesis) kočoduvvojii grizzlyn.[4]
Tave-Amerik algâaalmugeh láá ain kunnijâttám räniskuobžâ ton stuáruduv já kievrâvuođâ tiet.[2] Veikkâ ulmuuh viggii velttâliđ räniskuobžáin kuáhtáámijd, te almaah läävejii tuođâštiđ jieijâs almaivuođâ räniskuobžâ koddemáin.[2]
Tlingitkielân räniskuobžâ nommâ lii "xóots", mii meerhâš "haldâšeijee". Tlingiteh kočodii räniskuobžâ meiddei äijihin, vâi kuobžâ ij tiäđáččii, ete sij láá sárnumin tast.
Lavdâm
muteTave-Amerik lii räniskuobžâ áinoo eellimkuávlu.[5] Historjálávt räniskuobžâ lavdâm lâi vijđásub ko tááláá ääigi: räniskuobžâ tiettui koskâ-Meksikost, viestâr-Kanadast, Alaskast já Ovtâstum staatâi viestâroosijn.[5]
Lii arvâlum, ete joba 50 000 räniskuobžâd ellii Tave-Amerikist ovdil ive 1800[5], já suullân čyeti ihheed tassaaš räniskuobžâ lâi Kaliforniast nuuvt táválâš, ete ellee väljejui uásistaatâ liipun.[2] Tááláá ääigi arvâlusâi mield Tave-Amerikist láá suullân 60 000 räniskuobžâd, main suullân 30 000 láá Alaskast.[6]
Räniskuobžah tiättojeh maaŋgâlágánijn eellimpirrâsijn, já räniskuobžah väljejeh eellimpirrâsijdis jieijâs táárbui mield. Räniskuobžah tarbâšeh raavvâd já čääsi, te kuávluin, main láá šaddoporreeh já juuvah, láá pyereh sajeh räniskuobžáid.[5] Räniskuobžah tarbâšeh meiddei torvolii eellimsaje, kost kávnojeh piäjuh tälvinaharij várás.[5] Máhđuliih parâttâllâmkyeimih láá meiddei teháliih räniskuobžáid, já eellimpirrâseh väljejuvvojeh meiddei ton mield.[5]
Ulmuuh vaikutteh puoh enâmustáá räniskuobžâi pirrâsáid sehe räniskuobžâi máhđulâšvuođáid kavnâđ piäjuid, parâttâllâmkuoimijd já raavvâd.[5] Luándulâš vyehi suojâliđ räniskuobžâid já tai eellimpirrâsijd lii estiđ ulmui já jotoluv peessâm räniskuobžâi eellimkuávloid.[5]
Olgohäämi já stuárudâh
muteRäniskuobžâ lii stuárráb ko maaŋgah eres kuobžâšlaajah, já kukkodâh lii táválávt 2 meetter.[5] Räniskuobžâorásij tiädust lii ennuv variaatio: Kanada siseennâm räniskuobžâoráseh teddih suullân 140 kg, mutâ Alaska riddokuávlust oráseh teddih joba 400 kg.[7] Orásij táválâš tiäddu lii suullân 200–300 kg, já niŋálâsâi tiäddu lii suullân 110–160 kg.[5]
Räniskuobžâi ivne muttuustâl ennuv: motomeh ohtâgâsah sättih leđe masa čappâdeh, já motomeh vist kuovgisruškâdeh.[5] Nommâ "grizzly" puátá tast, ete motomijn ohtâgâsâin oro lemin siilbâivnásâš turkkâ.[5]
Raavâd
muteSiämmáánáál ko eres kuobžâšlaajah räniskuobžâ-uv lii puohporree.[5] Räniskuobžâ pasta puurrâđ maaŋgâlágánijd raavâdamnâsijd kievrâ madâpaanij já pehtilis suddâdem áánsust, já tondiet tot puáhtá eelliđ hirmâd vijđes kuávlust.[5] Yellowstone-kuávlust räniskuobžâ porá joba 260 raavâdamnâsid.[5]
Räniskuobžâ porá tom, mii ihenis kávnoo, já ravâdin puáhtá leđe jo-uv šaddo teikkâ piärgu.[5] Räniskuobžâ jotá joba čuođijd kilomeetterijd talle ko tot ocá raavvâd.[8] Räniskuobžâ porá njomâtteijeid, kuolijd, šaddoid já ovdâmerkkân biisonij haaškâid.[5][9] Jis räniskuobžâ ij kaavnâ piärgu, te tot puáhtá puurrâđ meiddei maaŋgâlágánijd muorjijd.[5] Muorjij lasseen räniskuobžân heivejeh kuobbâreh, siemâneh já ruottâseh.[2][5]
Ko räniskuobžah oceh raavvâd, te motomin toh sättih moonnâđ ulmui aassâmkuávloid.[5] Räniskuobžah tovâtteh stuorrâ vahâgijd, tastko toh poreh el. saavzâid já kuusâid.[5] Räniskuobžah poreh meiddei ucebijd päikkielleid tegu kaanijd, kaaicâid já laamaid.[5] Piärgu lasseen räniskuobžah poreh ulmui viljâlem šaddoid tego čäcimelonijd, maaisâ já páávuid.[5]
Raavâd lii tehálâš eromâšávt talle ko räniskuobžâ rahttât täälvi várás.[5] Räniskuobžâ finnee ennuv pyeidi ravâdistis, mii iššeed kuhes tälvinaharij ääigi tondiet ko pyeidi sierree räniskuobžâ kolmâ ááimust.[5] Pyeidi lii tehálâš eromâšávt räniskuobžâniŋálâssáid talle ko toh čivgih čivgâidis piäjust tälviv. Mađe eenâb pyeidi niŋálâsâst lii, te tađe jotelubbooht čiivgah stuáruh.[5]
Lasanem
mute
Räniskuobžâi parâttâllâmäigi lii vyesimáánust syeinimáánu räi.[5] Čiivgah šaddeh tälviv uđđâivemáánust teikkâ kuovâmáánust, já niŋálâs njoomât taid 3–4 mánuppaje.[5] Räniskuobžâniŋálâs čivgá táválávt kyehti čiivgâ, já toh teddih suullân 450 g.
Räniskuobžâniŋálâsân lii uáli jo tehálâš puurrâđ tuárvi ovdil täälvi, amas čiivgah jäämmiđ.[5] Niŋálâs njoomât oovtâihásijd čivgâidis harvii, tastko toh poreh jo piärgu.[5] Čiivgah kyeđih piäju já algâtteh jiečânâs eellim kyevti-ihásâžžân.[5]
Räniskuobžâ šadda suhâjuátkimahan kuulmâihásâžžân, mutâ táválávt tot lassaan eskin viiđâihásâžžân.[6][10] Räniskuobžâniŋálâs ij lassaan ton ääigi ko tast láá čiivgah, mutâ tot puáhtá lasaniđ tast maŋa ko čiivgah láá kuáđđám piäju já algâttâm jieijâs eellim.[6] Niŋálâsah lasaneh táválávt jyehi kuálmád ive já jaskeh lassaanmist 20-ihásâžžân.[5]
Räniskuobžânäälih stuáruh hitásávt. Suijân toos láá kuhes ääigih lassaanmij kooskâst já čiivgâi uccâ meeri sehe tot, et räniskuobžah lassaanškyetih esken viiđâ- teikkâ kuuđâihásâžžân.[5] Räniskuobžâ kuittâg iälá kuhháá – koskâmiärálávt paijeel 20 ihheed – já tiättojeh meiddei ohtâgâsah, moh láá iällám 35-ihásâžžân.[5]
Konflikteh ulmuiguin
muteKo euroopliih pottii Tave-Amerikân, te räniskuobžâ lavdâm lâi čuuvtij vijđásub ko tááláá ääigi. Euroopliih onnii räniskuobžâ uhken tondiet ko tot kuudij ulmui käärji.[5] 1800-lovvoost räniskuobžah miäcástuvvojii, mirhâttuvvojii já páččojii tuháttij mield.[5] Räniskuobžâ jaamij suhâjämimân masa ollásávt Kaliforniast, Meksikost já Ovtâstum staatâi maadâoosijn já maadâviestâroosijn.[5] 1930–lovvoost Ovtâstum staatâin räniskuobžânääli lâi innig tuše 2 % tast, mii tot lâi lamaš ovdil ko euroopliih pottii Tave-Amerikân.[5] Intensiivlii suojâlem áánsust räniskuobžânääli stuárui, já 1970–lovvoost Ovtâstum staatâin ellii 700–800 räniskuobžâd.[5]
Räniskuobžah láá kuhháá onnum aggressiivlâžžân, mutâ maŋgii räniskuobžâ – eromâšávt niŋálâs mast láá čiivgah – lii volliittâm ulmuid tuše tondiet ko tot lii vahâgist jurdâččâm, ete olmooš lâi uhke, já räniskuobžâ koddá tátulávt ulmuid hirmâd harvii.[11] Ulmui volliitmeh pyehtih tábáhtuđ meiddei talle ko ulmuuh láá suorgâttâm räniskuobžâid.
Fáádást eres soojijn
mute
Wikimedia Commonsist láá koveh teikkâ eres tiätuvuárháh fáádást Räniskuobžâ.
Käldeeh
mute- ↑ IUCN Brown Bear subspecies status iucnredlist.org. Čujottum 7.5.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Heikkilä, Merja et al.: Suuri eläinkirja: Nisäkkäät 2. Porvoo-Helsig-Juva: Werner Söderström Osakeyhtiö, 1987.
- ↑ Storer, T. I. & Tevis, L. P.: California Grizzly, s. 335. Berkeley, CA: University of California Press, 1996. ISBN 978-0-5202-0520-8.
- ↑ Busch, Robert: The Grizzly Almanac, s. 11–14. Globe Pequot Press, 2004. ISBN 978-1-5922-8320-0.
- ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 5,11 5,12 5,13 5,14 5,15 5,16 5,17 5,18 5,19 5,20 5,21 5,22 5,23 5,24 5,25 5,26 5,27 5,28 5,29 5,30 5,31 5,32 5,33 5,34 5,35 5,36 5,37 5,38 Grizzly Bear (Ursus arctos horribilis) www.fws.gov. Čujottum 7.5.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ 6,0 6,1 6,2 Grizzly Bears in British Columbia web.archive.org. Čujottum 7.5.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ Size and Growth Patterns of the Yellowstone Grizzly Bear web.archive.org. Čujottum 7.5.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ Dispelling Myths bearsmart.com. Čujottum 8.5.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ Mattson, David: The Epic Shared Journey of Bison and Grizzly Bears heybear-grizzlytimes. 9.6.2017. Čujottum 8.5.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ Endangered Wildlife: Grizzly Bear web.archive.org. 25.5.2011. Čujottum 8.5.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ MacHutchon, A. Grant & Wellwood, Debbie W.: Reducing bear-human conflict through river recreation management. Ursus, 2002, s. 357–360. JSTOR 3873216.