Trombi (jorreestormâ)
Trombi teikâ tornado lii uccâ, mut uáli korrâ jorreestormâ, mon ohtâvuođâst láá paskoslágán polvâ já äijihšoŋŋâ. Tornado čođâmitto lii suulân 50–200 m. Táválávt tot pištá ucceeb ko 10 minuttid, mut motomin ennuv eenâb-uv. Tornadoid ij koolgâ sehhiđ hirmosstormáid já eres trooppisáid stormáid, moi vijđodâh puáhtá leđe joba paijeel 1 000 km já moh pyehtih pišteđ muáddi peeivi-uv.
Noomah mute
Sääni trombi čuujoot táválávt eurooplii jorreestoormân, já sääni tornado čuujoot taveameriklii jorreestoormân.[1][2] Čääsi alne lihâdeijee tornado kočoduvvoo čäcipäcisin. Saavâst lii kuittâg aaibâs siämmáš almoon.
Trombijn já tornadoin jorree olá eennâm räi. Jis jorree vuod ij ole eennâm räi, te tot kočoduvvoo paskospolvân.
Kovjâjorreeh (eŋgâlâskielân dust devils) šaddeh talle ko piäiváš liegâd eennâmase. Toi ohtâvuođâst ij táválávt lah mihheen poolvâid.
Šoddâm já rááhtus mute
Tornadoh šaddeh táválávt äijihpoolvâi ohtâvuođâst. Toi šoddâmmekanismist láá vala tubdâmettum uásih. Tornado šadda talle ko ááimu jieškote-uvlágánijn keerdijn piegah posoh jieškote-uvlágánáin liävttoin já vaarâ jieškote-uvlágánáid sundijd-uv. Taat toovât láskunjuolgâ jorree piegâi kooskân. Äijihpoolvâst leijee korrâ já jotelis virde ceeggât taam láskunjuolgâ jorree. Taan maali mield tornado šoddâmân tarbâšuvvojeh luážis pieggâ eennâmase alda (alodâh ucceeb ko 600 m) já korrâ pieggâ troposfáár koskâoosijn (3 000–6 000 m aloduvvâst).
Tornadoh juáhhojeh kyevti juávkun: toid, moh šaddeh supersellâ-äijihpoolvâi ohtâvuođâst, já toid, moh šaddeh eres äijih- tâi konvektiopoolvâi ohtâvuođâst. Tornado šadda uáinusân tast savđee čäcilievlâ teikâ ton mieldis njoommâm koovjâ tâi roske áánsust. Hiäjus tornadoin jorree ij lah ain čielgâsávt uáinusist. Táválávt tornadoi čođâmitto lii enâmustáá muáddi čyeđe meetterid, mut motomin tot lii joba paijeel kilomeetter. Suomâ trombij čođâmitto lii táválávt 10–50 m, já toh pišteh tuše muáddi miinut. Toh uv pyehtih virâttiđ muorâid já tovâttiđ vahâgijd huksiittâssáid já rakânâssáid. Stuárráábeh já kuhebeh trombih láá meid aiccum.
Tornado olgohäämi já čođâmitto pyehtih mulsâšuddâđ čuuvtij. Motomeh láá keezih já päddilágáneh, motomeh láá paskoslágáneh, motomeh láá uáli jo kubduuh já lotelágáneh, já motomin toh sulâstiteh miärkká- tâi arveseeini. Kubdâ tornadoh tiättojeh iänááš superseelâi ohtâvuođâst. Päddilágáneh tornadoh já trombih pyehtih šoddâđ maaŋgâlágánij äijih- já joba äämmirpoolvâi ohtâvuođâst, já toh láá táválávt hiäjuh (Fujita-ciäkkádâh 0–1), mut motomeh tain pyehtih tovâttiđ joba 4. ceehi tornado hiävuid. Talle ko lotelágán tornado láppoo, te koskâmuddon puáhtá leđe uáli korrâ já stuorrâ päddilágán tornado.
Supersellâ-äijiheh mute
Ovdil ko supersellâtornado šadda, mesosyklon šadda äijihpoolvâi robdâoosijn. Ton čođâmitto lii táválávt muáddi kilomeetter. Pieggâ karveškuát taan mesosyklon kuávdáá – aalgâst uáli hitásávt. Jis tile lii hiäivulâš, te ciäguvirdeh pyehtih vonâttiđ láskunjuolgâ jorree já poolvâ vyeliasseest šadda paskos, mii talle vana eennâmase kulij. Snoorrândijnis jorree kiävru, tastko lihâdemmerimoomeent ferttee pissoođ siämmán. Jis voonnâm já kiävrum juátkojeh tuárvi kuhháá, te paskos uulât enâmân já tornado lii šoddâm. Tain naalijn šaddeh stuárráámuuh já korrâsumoseh tornadoh.
Eres äijihpoolvah já uáhtipolvârááiđuh mute
Ij-supersellâtornadoh já trombih šaddeh ucánjáhháá eresnáál ko supesellâtornadoh. Äijihpoolvâ ohtâvuođâst tiättojeijee láskunjuolgâ jorree puáhtá karttâđ pajaneijee viirdán nuuvtko ovdeláá lii čielgejum. Stuárráámus uási Suomâst tiättojeijee trombijn kuleh taan juávkun. Ij-supersellâtornadoh já trombih láá táváluboh tiätu šoŋŋâradostuvâi ohtâvuođâst, mut toos iä lah vala kavnum čielgâ njuolgâdusah. Trombih láá táválávt hiäjubeh já uánihuboh ko superseelâst šoddâm jorreeh, mut toh pyehtih kuittâg tovâttiđ merhâšittee hiävuid.
Tornadoi jiešvuođah mute
Stuárráámus uási tornadoin joreh syklonaallávt ađai taavaapiäláá páálupeeleest mietipiäiván já máddáápiäláá páálupeeleest vyestipiäiván. Nube suundán jorree tornadoh-uv tiättojeh, mut ucceeb ko 10 % puoh tornadoin joreh “puástu” suundán. Eennâm juurrâmlihâstâs vaiguttâs ađai Coriolis-almoon ij kiergân vaiguttiđ, tastko tornadoh iä pište tuárvi kuhháá.
Tornado tovâttem hiävuh šaddeh iänááš tornadoi hirmâd korrâ piegâi keežild (joba 120 m/s). Korrâ pajaneijee virdeh pyehtih jođettiđ tävirijd kuhás-uv. Tornadoi tovâttem vááijuvtedduu vaiguttâs lii ennuv ucceeb ko piegâ vaiguttâs. Korrâ tornado puáhtá tovâttiđ joba 100 hPa teedâiäru pirrâsân, mut nuuvt korrâ tornado piegah tuššâdeh huksiittâsâid já rakânâsâid ovdil ko teedâiäru kiergân vaiguttiđ toid. Tornadoi hiävuh mitteduvvojeh Fujita-ciäkkáduv teikâ Torro- ciäkkáduv mield. Aainâs-uv motomin stuárráámuuh tornadoh siskeldeh jiešalnees maaŋgâid ucebijd vyelijorreid, moh joreh tornado kuávdáá pirrâ. Ton lasseen stuorrâ tornadoi pirrâ pyehtih tiettuđ ucebeh já uánihisáigásiih sistornadoh.
Tiettum mute
Tornadoh pyehtih tiettuđ ubâ maailmist tobbeen, kost tiättojeh meid äijihpoolvah. Enâmustáá tornadoh tiättojeh kuittâg Tave-Amerik koskâviestâr- já maadâviestâroosijn, ”Tornado Alley” -noomáin kočodum kuávlust, kost Källeevaarijn puáttee kolmâ já koške áimu tiäivá Meksikoluovtâst puáttee lieggâsub já lahtâ áimumasa. Taat lii hiäivulâš tile supersellâäijihstoormâi šoddâmân. Tobbeen tiättojeh meiddei stuárráámus uási vaahâglijn F4- já F5-luokai tornadoin. ”Tornado Alleyst” iveäigi, kuás tiättojeh enâmustáá tornadoh, lii njuhčâmáánust roovvâdmáánun. Jyehi ive Ovtâstum staatâin tiättojeh koskâmiärálávt 1 200 tornadod. Eres enâmeh, kost tornadoh tiättojeh, láá Jaapaan, Brasilia, Uruguay, Australia, Uđđâ-Seeland já Bangladesh.
Euroopist tiättojeh áárvu mield 160 trombid já 170 čäcipäcisid jyehi ive. Tuođâlâš loho leš kuittâg stuárráb. Euroopist lohomiärálávt enâmustáá trombih tiättojeh Saksaast já Ovtâstum kunâgâskoddeest. Jis staatâ vijđodâh váldoo huámmášumán, te enâmustáá trombih tiättojeh Vuáládâhenâmijn. Tave-enâmijn trombi lii uáli härvinâš almoon. Suomâst trombih tiättojeh iänááš loppâkeesi, eromâšávt talle ko Suomân virded maadânuorttân lieggâ já lahtâ áimu. Merâkuávluin čäcipáccáh šaddeh loppâkeesi já čoovčâ, kuás merâčääci lii liegâs. Taah jorreeh pyehtih mađhâšiđ rido räi já tovâttiđ hiävuid eennâm alne-uv. Koskâmiärálávt Suomâst tiättojeh suulân 10–20 trombid teikâ čäcipäcisid jyehi ive. Eestienâmist já eres-uv Baltia enâmijn trombih láá ucânjáhháá almoluboh ko Tave-enâmijn.
Hiäivulâš tile trombi/tornado šoddâmân mute
- Troposfáár koskâkerdi lii assaa.
- Lahtâvuotâ já liegâsvuotâ kiäppáneh jotelávt pajaskulij monâdijn.
- Eennâmasseest lii pakkâ.
- Vyellin lii konvergens já paijeen lii divergens.
- Piegâ liähtu já sunde muttojeh pajaskulij monâdijn.
- Áimukerdi lii epistääđis.
- Eennâmasepieggâ lii hiđes, já pieggâ troposfáár koskâkeerdijn lii jotteel.
Keejâ meid mute
Fáádást eres soojijn mute
Wikimedia Commonsist láá koveh teikkâ eres tiätuvuárháh fáádást Tornado.
- Wikimedia Commonsist láá koveh teikkâ eres tiätuvuárháh fáádást Čäcipääcis.
