Algeria
Algeria, virgálávt Algeria demokraatlâš aalmugtäsiväldi, lii staatâ Afrikist. Ton uáivikaavpug lii Alger.
| Algeria demokraatlâš aalmugtäsiväldi الجمهورية الجزائرية الديمقراطية الشعبية (arabiakielân) |
|
|---|---|
 lippu |
 vaakun |
 |
|
| Staatâhäämi | täsiväldi |
| President | Abdelmadjid Tebboune |
| Uáiviminister | Nadir Larbaoui |
| Uáivikaavpug | Alger |
| Eres kaavpugeh |
Oran Constantine |
| Vijđodâh | 2 381 741 km² |
| – sisčääci |
1,1 % |
| Ässeeloho (2020) | 43,8 miljovn |
| – ässeesaahâdvuotâ | 15,9 ässed/km² |
| – aalmugstuárrum | 1,85 % (2020) |
| Virgáliih kielah | arabiakielâ já berberkielâ |
| Vaaluut | Algeria dinaar (DZD) |
| – ohtsis | 277 400 miljovn USD |
| – per ässee | 7 600 USD |
| Äigi | UTC+1 |
| – kesiäigi | ij kiävtust |
| Jiečânâsvuotâ | |
| – Ranskaast | 5. syeinimáánu 1962 |
| Uánádâs | DZ |
| Sundenummeer | +213 |
| Aalmuglâšlaavlâ | Kassaman |
|
|
|
Historjá
muteAlgeria lii ain lamaš kiäinu Euroop, Afrik já Aldanuortâ koskâsii kaavpâšmist. Nuuvtpa Algeria aalmugist kávnojeh maaŋgah eres tuávááh. Vuosmuuh, kiäh Algeria kuávlun láá asâttum aassâđ, láá berbereh, mutâ 600-lovvoost arabeh väldidii kuávlu. Ko 1500-lovvoost espanjaliih irâttii väldidiđ Algeria, te pottii Ottomaaneh algerialij išán, já nuuvt Algeriast šoodâi uási Ottomaan väldikode.[1]
Algeria saje lii kuittâg tommit vaigâd, ete tot ij lah kuássin lamaš älkkee haldâšiđ. Algeria viestârpele lâi eenâb ohtâvuođâst Marokkon já nuorttiipele Tunisian. Tobbeen assii meid tommit ennuv berberkielâ (teikâ tamazight) sárnooh, ete arabisaatio ij luhostum nuuvt älkkest ko maaŋgâin eres enâmijn Algeria nuorttiibeln. Ton tááhust 1800-lovo aalgâst Algeria ij meidgin lamaš nuuvt herkki ovdediđ politiiklâš nationalism ko ovdâmerkkân Tunisia.[2]
Ive 1830 Ranska väldidij uási Algeriast já haldâšij tom. 18 ihheed maŋeláá, ive 1848, Algeriast šoodâi Ranska eennâmkodde.[1] Puoh aalgij ive 1827, ko Husayn Dey čooskij Ranska tallaa konsul Pierre Deval muáđoid kiärpášfááškuin, ko sunnust lâi vižže Ranska mävsihánnáá lemin veelgist Algerian. Siämmáá ive minister Ranskaast čaalij, ete Algeria väldidem išedičij adeliđ pargo Napoleon soođij veteraanáid. Nuuvtpa kulmâ ive maŋeláá aalgij paijeel ihečyeđe paje, ko Algeria lâi Ranska vääldi vyelni.[2]
Jiečânâsvuođâsuáti Ranska vuástá aalgij ive 1954. Ráávhusopâmuš šoodâi käävci ive maŋeláá, já nuuvtpa syeinimáánu 5. peeivi 1962 Algeria finnij jiečânâsvuođâs.
Eennâmtiätu
mute
Algeria vijđodâh lii 2,4 miljovn km². Vijđoduv mield Algeria lii Afrik stuárráámus staatâ, mutâ paijeel nelji viiđâduási tast kuleh Sahara ävđinenâmân.
Sajadâh já rääjih
muteAlgeria lii staatâ Tave-Afrikist.
Morfologia
muteAlgeria alemus saje lii Mont Tahat, mii paijaan 2 918 meetter alodâhân. Ton čohe alne lii koskâttuvvâi muotâ.
Šoŋŋâdâh
muteÄvđineennâm oovtâst Atlasvaarijn kulá maadâ-Algerian, kost šoŋŋâdâh lii kume já koške. Riddokuávlust, kost luáháh já váráduvah haldâšeh enâduv, šoŋŋâdâh lii koskâmerâšoŋŋâdâh. Várádâhkuávluin täälvih sättih-uv leđe hirmâd kolmâseh. Keessiv láá távjá piegah, main láá kume kovjâ já čunoi.[1]
Biodiversiteet
muteAlgeriast láá maaŋgah aalmuglâšmeecih, main Tassili n’Ajjer lii Unesco maailmärbičuosâttâh. Unesco luvâttâlmist láá ohtsis čiččâm čuosâttâhhâd, moh láá algerialiih.
Ekonomia
muteIäláttâsah
muteTuše kulmâ prooseent Algeria vijđoduvvâst heivee viljâlmân. Merhâšitteemuuh eennâmtuálu pyevtittâsah láá niisu, ohra, haavvâr, oliiveh, sitrusheđâlmeh já šivettijn kussâ já savzâ.[3]
Viehâdâh
muteEenâb ko kulmâ niäljáduási algerialijn láá etnisávt arabeh. Maaŋgâi madduuh láá kuittâg tovláin berberijn, moh láá talle tuše siävuttum Aldanuortâ arabijguin, maadâeurooplijguin já Sahara máddáápiälái afriklijguin.
Ässeeloho
muteAlgeriast ääsih ohtsis paijeel 43,8 miljovn olmožid já mediaaniahe tobbeen lii 28,9 ihheed. Algeria olmoošloho šadda suulân 1,85 % jyehi ive. Tot lii kuittâg ohtâ maailm härvimusávt asâiduttum staatâin – oovtâ neljihâškilomeetter siste ääsih suulân tuše 15,9 olmožid. Kuittâg ton uáivikaavpugist Algerist ääsih ain oovtâ neljihâškilomeetter siste suulân 10 150 olmožid. Kulmâ niäljáduási algerialijn ääsih-uv kaavpugkuávluin.[4][5]
Kielah
muteVirgáliih kielah Algeriast láá kyehti: arabiakielâ já berberkielâ. Toi lasseen ranskakielâ lii ennuv kiävtust. Arabiakielâ lii Algeria stuárráámus kielâ. Stuárráámus uási berberijn láá kuittâg kyevtkielâliih já mättih sehe berber- já arabiakielâ.
Oskoldâh
muteStaatâ stuárráámus oskoldâh lii islam, já 99 % algerialijn láá sunnimuslimeh.[6][7]
Fáádást eres soojijn
mute
Wikimedia Commonsist láá koveh teikkâ eres tiätuvuárháh fáádást Algeria.
Käldeeh
mute- ↑ 1,0 1,1 1,2 Algeria Globalis (suomâkielân)
- ↑ 2,0 2,1 Algeria Britannica (eŋgâlâskielân)
- ↑ Algeria aventura.fi
- ↑ Algeria Population 2020 World Population Review
- ↑ Algeria Population worldometer
- ↑ Algeria country profile BBC News (eŋgâlâskielân)
- ↑ The World Factbook : Algeria CIA