Kunâgâspingviin
Kunâgâspingviin (Aptenodytes patagonicus) lii pingviinšlaajâ. Eŋgâlâskielân kunâgâspingviin lii "king penguin", já suomâkielân tot lii "kuningaspingviini". Kunâgâspingviinist láá kyehti vyelišlaajâ: A. p. patagonicus já A. p. halli.[1]
| Kunâgâspingviin Aptenodytes patagonicus (J. F. Miller, 1778) |
|
|---|---|
%E2%80%93King_penguin_(Aptenodytes_patagonicus)_04.jpg) |
|
| Tile | LC (eellimvuáimálâš)[1] |
 |
|
Tieđâlâš luokittâllâm |
|
| Doomeen | Sellâvááimusliih Eucarya |
| Kodde | Elleekodde Animalia |
| Uáiviráiđu | Savosuonâsiih Chordata |
| Vyeliráiđu | Čielgitávtáliih Vertebrata |
| Luokka | Lodeh Aves |
| Lahko | Pingviinlodeh Sphenisciformes |
| Hiäimu | Pingviineh Spheniscidae |
| Suuhâ | Kunâgâspingviineh Aptenodytes |
| Šlaajâ | patagonicus |
Olgohäämi já stuárudâh
muteKunâgâspingviin lii nubben stuárráámus pingviinšlaajâ kiäisárpingviin maŋa. Kunâgâspingviineh láá 70–100 cm kuheh, já toh teddih 9,3–18 kg.[2][3][4] Oráseh láá váhá stuárráábeh ko niŋálâsah. Kunâgâspingviinij nierah láá oranseh, já selgi lii räänis. Kunâgârspingviinij njune lii kuhheeb já njuolgâdub ko kiäisápingviinijn. Kunâgâspingviinijn láá meiddei stuárráábeh suájáh já jolgâdub roppâ.
Lavdâm
mute
Kunâgâspingviineh tiättojeh Antarktis taavaapiäláin suolluin, Atlant já India väldimeerâin já Kuálhismeerâst. Kunâgâspingviineh iälusteh eereeb iärásij Falklandsuolluin, Kerguelensuolluin, Prinssâ Edward suolluin, Crozetsuolluin já Maadâ-Georgia suáluikuávlust.[5] Ton lasseen kunâgâspingviineh láá oinum Maadâ-Afrikist, Australiast já Uđđâ-Seelandist.
Ive 1936 Nature Protection Society luoštij kunâgâspingviinijd Finnmark läänist leijee Gjesvær-nommâsii siijdân já Lofootijn leijee Røst kieldân. 1940-lovvoost pingviineh uáinojii maŋgii, mutâ ive 1949 maŋa toh iä lah innig virgálávt oinum.[6]
Raavâd
muteKunâgâspingviineh poreh kalmarijd, krillirapuelleid já maaŋgâlágánijd uccâ kyelišlaajâid. Tehálumoseh kyeleh láá čuovâkyeleh (Myctophidae). Kyeleh láá 80 % kunâgâspingviinij ravâdist, syeinimáánust já porgemáánust vist tuše suullân 30 %.[7]
Vuoijâm já puohčâm
mute
Kunâgâspingviineh láá uáli jo pyereh vyeijeeh. Jieŋâlumos mittedum puohčâm lâi 343 meetterid,[8] já kuhemus puohčâm piištij 9 minuttid já 12 sekuntid.[9] Motomij käldei mield kunâgâspingviineh pyehtih puohčâđ kuittâg joba 500 m jieŋŋâlvuotân. Táválávt kunâgâspingviineh vyejih 100–300 m jieŋŋâlvuođâst já ájáneh čääsist suullân 5 miinut. Iho toh iä puovčâ paijeel 30 m jieŋŋâlvuotân.[10]
Stuárráámus uási kunâgâspingviinij puohčâmijn (oovtâ tutkâmuš mield 88 %) láá tagareh, ete kunâgâspingviineh pyehčih tiätu jieŋŋâlvuotân já orodeh tobbeen pivdemin ovdil ko toh vyejih maasâd čäsuáiván. Tagareh puohčâmeh láá kočodum ”U-hámásâžžân”. Loopah 12 % puohčâmijn láá nk. ”V-hámásiih”, ađai kunâgâspingviineh vyejih jotelávt tiätu jieŋŋâlvuotân, já talle toh vyejih maasâd pajaskulij.[10]
Kunâgâspingviineh vyejih koskâmiärálávt 6,5–10 km/h. Ucceeb jieŋŋâlvuođâst (vuálá 60 m) vuoijâmliähtu lii suullân 2 km/h, já jieŋâlubboin puohčâmijn tot lii suullân 5 km/h.[11]
Lasanem
mute
Kunâgâspingviineh šaddeh suhâjuátkimahan kuulmâihásâžžân, mutâ stuárráámus uási parâttâlleh eskin 5–6-ihásâžžân. Kunâgâspingviinijn lii tuše ohtâ parâttâllâmkyeimi jyehi ive, mutâ tuše 30 % kunâgâspingviinijn pisoh siämmáin kuoimijn ivveest nuubán. Kunâgâspingviineh irâtteh parâttâllâđ jyehi ive, mutâ tot luhostuvá táválávt tuše jyehi nube ive, já Maadâ-Georgia suáluikuávlust jyehi kuálmád ive.[7][12]
Lasanempaje álgá nähkimolsom ääigi,[13] mii lii čohčâmáánust skammâmáánu räi. Parâttâllâm tábáhtuvá ton ääigi.[14] Tast maŋa kunâgâspingviineh mäccih meerân já orodeh tobbeen kulmâ oho, jeđe toh puátih maasâd riidon.[7] Niŋálâsah mannejeh oovtâ mane skammâmáánu já cuáŋuimáánu koskâsii ääigi,[15] mutâ motomij käldei mield monnim tábáhtuvá jo-uv skammâmáánust teikkâ juovlâmáánust.[13] Maneh teddih suullân 300 g.[14]
Kunâgâspingviineh iä räähti piervâlijd, peic toh läälih mane ain vuáruluvâi[15] suullân 1–2,5 oho, iäge toh puurâ ton ääigi ollágin.[14] Läällim pištá 50–60 peivid, talle mane čalga.[14] Uđâgâš ij vala áppád porgâđ ennuv, já tot taarbâš vaanhimijdis.[14] Niŋálâš já ores piemmih uđâgáá vuáruluvâi suullân 40 peivid vyeksimáin raavvâd ton čuddui.[14] Tast maŋa uđâgâš siärvá fáárun uđâgâšjuávkun, mast tot uáppá cevziđ, já ton tolgeh šaddeh.[14] Kunâgâspingviineh piemmih uđâgáá tassaažân ko tot lii ollásávt jiečânâs.[13] Luándust kunâgâspingviineh pyehtih eelliđ 25-ihásâžžân.[14]
Uhkeh
muteKunâgâspingviineh iä lah uhkevuálásiih, já maailmist láá suullân 2,2 miljovn lasanempaarrâd.[14] Kunâgâspingviinij puátteevuotâ lii kuittâg šoŋŋâdâhnubástus tiet viehâ epivises, siämmáánáál ko eres-uv pinvgiinšlaajâi. Vyerdimist lii, ete vuálá 80 ive siste 70 % kunâgâspingviinijn láá lappum.[16]
Kunâgâspingviineh joteh suullân 300–500 km talle ko toh oceh raavvâd. Merâčääsi lieggânem tiet puátteevuođâst kunâgâspingviineh sättih karttâđ vuoijâđ vala 200 km olgoláá, vâi toh finniiččii raavvâd. Šoŋŋâdâhnubástus lasseen meiddei čuovâkuolij pivdem áštá kunâgâspingviinijd.[16]
Äskileh,[17] stuorrâstormâsodâsteijeeh já fiskistuppânjuneh láá varâliih uđâgáid já suáládeh pingviinij moonijd. Rävis kunâgâspingviinijd poreh miekkiválláh[18] já leopardnuárjuh.
Fáádást eres soojijn
mute
Wikimedia Commonsist láá koveh teikkâ eres tiätuvuárháh fáádást Kunâgâspingviin.
Käldeeh
mute- ↑ 1,0 1,1 King Penguin iucnredlist.org. Čujottum 3.11.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ Shirihai, Hadoram (2002). . Alula Press. ISBN 978-951-98947-0-6.: A Complete Guide to Antarctic Wildlife. Alula Press, 2002. ISBN 978-951-98947-0-6.
- ↑ McGonigal, D. & Woodworth, L.: Antarctica and the Arctic: The Complete Encyclopedia. Ontario: Firefly Books, 2001. ISBN 978-1552975459.
- ↑ Cherel, Y., Leloup, J. & Le Maho, Y.: Fasting in king penguin. II. Hormonal and metabolic changes during molt. The American Journal of Physiology, 1988, nr 254 (2 Pt 2), s. R178–84. PubMed:3278625. doi:10.1152/ajpregu.1988.254.2.R178.
- ↑ Shirihai, Hadoram: A Complete Guide to Antarctic Wildlife. Alula Press, 2002. ISBN 978-951-98947-0-6.
- ↑ Long, John L.: Introduced Birds of the World: The worldwide history, distribution and influence of birds introduced to new environments, s. 30. Universe Books, 1981. ISBN 978-0-589-50260-7.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Williams, Tony D. et al.: The Penguins blackwells.co.uk. 1995. Čujottum 3.11.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ Pütz, K. & Cherel, Y.: The diving behaviour of brooding king penguins (Aptenodytes patagonicus) from the Falkland Islands: variation in dive profiles and synchronous underwater swimming provide new insights into their foraging strategies. Marine Biology, 2005, nr 147 (2), s. 281. doi:10.1007/s00227-005-1577-x. Bibcode:2005MarBi.147..281P.
- ↑ Putz, K. et al.: Foraging strategy of king penguins (Aptenodytes patagonicus) during summer at the Crozet Islands. Ecology, 1998, nr 79 (6), s. 1905. doi:10.2307/176698. Bibcode:1998Ecol...79.1905P. JSTOR 176698.
- ↑ 10,0 10,1 Kooyman, G. L. et al.: Diving behaviour and energetics during foraging cycles in King Penguins. Ecological Monographs, 1992, nr 62 (1), s. 143–63. doi:10.2307/2937173. Bibcode:1992EcoM...62..143K. JSTOR 2937173.
- ↑ Adams, N. J.: Foraging ranges of King Penguins Aptenodytes patagonicus during summer at Marion Island. Journal of Zoology, 1987, nr 212 (3), s. 475–82. doi:10.1111/j.1469-7998.1987.tb02918.x.
- ↑ Stonehouse, B.: The King Penguin Aptenodytes patagonicus of South Georgia I. Breeding behaviour and development. Falkland Islands Dependencies Survey Scientific Report, 1960, nr 23, s. 1–81.
- ↑ 13,0 13,1 13,2 Edwards, Keena: Aptenodytes patagonicus (king penguin) Animal Diversity Web. Čujottum 4.11.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 14,5 14,6 14,7 14,8 King Penguin oceanwide-expeditions.com. Čujottum 4.11.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ 15,0 15,1 King penguin British Antarctic Survey. Čujottum 4.11.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ 16,0 16,1 Dunne, Daisy: Climate change: 70% of king penguins could ‘abruptly relocate or disappear’ by 2100 Carbon Brief. 26.2.2018. Čujottum 4.11.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ Emslie, S. D.; Karnovsky, N. & Trivelpiece, W.: Avian predation at penguin colonies on King George Island, Antarctica. The Wilson Bulletin, 1995, nr 107 (2), s. 317–327. JSTOR 4163547.
- ↑ Condy, P. R.; Aarde, R. J. Van & Bester, M. N.: The seasonal occurrence and behaviour of killer whales Orcinus orca, at Marion Island. Journal of Zoology, 2009, nr 184 (4), s. 449. doi:10.1111/j.1469-7998.1978.tb03301.x.