Egypt

Egypt (arabiakielân مصر‎‎, Miṣr, egyptarabian Máṣr), virgálávt Egypt arabitäsiväldi, lii staatâ Afrikist. Ton uáivikaavpug lii Kairo já ránnjástaatah láá Israel, Libya já Sudan.

Egypt arabitäsiväldi جمهورية مصر العربية (arabiakielân) Jumhūriyya Miṣr al-ʿarabiyya
lippu	vaakun
Staatâhäämi	täsiväldi
President	Abdel Fattah el-Sisi
Uáiviminister	Moustafa Madbouly
Uáivikaavpug	Kairo
Eres kaavpugeh	Aleksandria Giza Luxor Assuan Tanta Qena Suez Port Said
Vijđodâh	1 010 408 km²
– sisčääci	0,6 %
Ässeeloho (2020)	102 392 792
– ässeesaahâdvuotâ	103 ässed/km²
– aalmugstuárrum	1,94 % (2020)
Virgáliih kielah	arabiakielâ
Vaaluut	Egypt pudde (EGP)
Äigi	UTC+2
– kesiäigi	ij kiävtust
Jiečânâsvuotâ
– Ovtâstum kunâgâskoddeest	28.2.1922
Uánádâs	EG
Sundenummeer	+20
Aalmuglâšlaavlâ	Biladi, Biladi, Biladi (بلادي، بلادي، بلادي )

Egypt kočodeh maŋgii Aldanuortâ kulttuurlâš kiähtun. Egyptist lii meid kuhes historjá kaavpâšmáin, mutâ tááláá ääigi tobbeen lii viehâ hiäjus tuálvum já Egypt pijnedeh aalmugstuárrum já pargottesvuotâ.

Historjá

Toovláš Egypt

Niili adelij máhđulâšvuođâ oovtâ maailm stuárráámui sivilisaatioi šoddâmân já lii-uv árvuštâllum, ete Egypt vuossâmuš stuorrâ kunâgâskodde vuáđudui jo ive 3 200 oKr.

Egyptist láá rahtum ennuv arkeologâlâš tutkâmušah, mutâ vala-uv lii kuittâg mysteer, maht tovle sist lâi máhđulâš rähtiđ taggaar sivilisaatio, mast lijjii nuuvt ovdánâm monumentaaltaaidâ, arkkitehtuur, teknologia já sosiaallâš organisaatio.

Islamlâš Egypt

Arabij invaasio Egyptin lâi iivij 639–642 koskâsii ääigi já ton jođetteijen tooimâi ʿAmr ibn al-ʿĀṣ. Tast aalgij paje, kuás Egypt jieijâs ärbivyehi čahhij uđđâ kielâ já oskolduv oovdâst – uđđâ kulttuur šoodâi. Eennâmtuálu kuávluin puáris vyevih pissuu kuhheeb ääigi já maaŋgah Egypt kulttuur jiešvuođah kal seiluu, mutâ arabij, já maŋeláá viestâreennâmlij, enâmânpuáttim vaikuttâs lâi kuittâg-uv styeres já oovdiš kreikkalâš-roomalâš ääigi Egypt ij innig lamaš.

Amr ibn al-As moskeija Kairost. Tot lii puárásumos moskeija ubâ Afrikist.

Puoh aalgij, ko Bysant väldikodde já Persia Sassanidij dynastia lâi vuástálistškuáttám arabij rievvimmaađhijd. Arabeh iberdii, ete sij kartteh väldidškyettiđ lase vajalij kuávluid. Nuuvtpa sij väldidii Syyria, kost lâi eromâš ennuv vuástálistem. Uđđâ kuávlui suojâlem tet, já uásild meid Egypt rikkoduv tet, ʿAmr ibn al-ʿĀṣ meridij, ete Egypt še kalga väldidiđ. Nuuvtpa ive 639 sun algâttij Egypt Bysant prooviins väldidem suátijuávhoin, mii lâi vistig 4 000 almaa stuárusâš, mutâ maŋeláá pottii lase juávhuh išán, já jo ive 642 Bysant juávhuh lijjii patârâm Egyptist. Bysant juávhuh iä luhostum väldidiđ Egypt uđđâsist, veik tom irâttii-uv ive 645, peic arabij juávhuh rotoi orostittii irâttâs.

Aalgâst arabeh iä ennuvgin muttám aašijd Egyptist, tuáivun orroođ tobbeen pisovávt haaldâšmin – lijjiihân sij kuittâg etnisâš já oskolduvlâš ucceeblovvoost. Nuuvtpa sij iä irâttâm jurgâlittiđ egyptlijd islamoskon, iäge muttám Bysant viäruttâs vyevi. Arabeh tátulávt pissuu sierâ egyptlijn, iäge tondiet meidgin valjim Aleksandria uáivikaavpugin, peic vuáđudii jieijâs kaavpug, Al-Fusṭāṭ, mii lâi talle val bysantlij haldâšem Babylon. Arabisaatio kal tábáhtui kuuloold Egyptist-uv, mutâ ovdâmerkkân kreikakielâ pisoi virgálâškielân ive 706 räi já ulmuuh sarnuu ain koptikielâ Al-Fusṭāṭist-uv.

Mottoom kooskâst algii leđe oskolduvliih liävuttemesvuođah. Tuođâlâš islamisaatio tábáhtui kuittâg esken ennuv maŋeláá Fāṭimidij dynastia ääigi, ivij 969–1171 kooskâst.

Mamelukeh, ottomaaneh já Stuorrâ-Britannia

Ovdilgo ottomaaneh valdii Egypt uássin sii väldikode, haldâšii mamelukeh Egypt iivij 1250–1517. Ton paje ääigi šoodâi Egyptist muslimmaailm nuorttii arabiasárnoi kuávlu pooliitlâš, kulttuurlâš já ekonoomlâš kuávdáš. Mielâkiddiivâš lii tot, ete mamelukeh jieijah iä lam arabeh, sist ij lam muslimlâš tuávááš já maaŋgah sist mattii hirmâd hyeneeht arabiakielâ.

Egyptist šoodâi uási Ottomaanij väldikode ive 1517, mutâ mamelukeh kuittâg haldâšii Egypt autonomisâš staatân vala talle-uv. Egypt lâi uási Ottomaanii väldikode ive 1798 räi, kuás ranskaliih pottii enâmân. Sij iä kiergânâm leđe ko muáddi ive Egyptist, ko Napoleon meridij koččođ juávhuid meddâl tobbeen, ko britih lijjii uhkedâm volliittiđ Ranska taampâid Koskâmeerâst.

Lejeune máálám tavlu, Napoleon vyeittimin mamelukij vuástá Pyramidij tuárust syeinimáánu 21. peeivi 1798

Esken Muhammad Ali haldâšem orostittij mamelukij vaikuttâsvääldi Egyptist. Sust šoodâi Egypt kuvernöör ive 1805 já tagarin sun pisoi ive 1849 räi.

Ive 1869 valmâštui Suez uáli, mii raahtij Egyptist maailmkäävpi kuávdášsaje. Staatâ kuittâg viälgádui hirmâdávt já ton tááhust Stuorrâ-Britannia, mii halijdij suojâliđ páihálâš investistmijdis, vaaldij Egypt haldâšem vuálá ive 1882. Nomâlâs väldi siäilui kuittâg ottomaanijn ive 1914 räi.

Jiečânâsvuotâ

Gamal Abdel Nasser Mansourast ive 1960

Virgálávt Egypt finnij jiečânâsvuođâs ive 1922 já tast šoodâi kunâgâskodde. Stuorrâ-Britannia juávhuh lijjii kuittâg vala-uv Egyptist já britih meridii olgopolitiikist já ekonomiast. Ive 1952, britij vuástálistem vyelgiđ Egyptist tovâttij liävuttemesvuođâid já loopâst joba Kairo puáldim uđđâivemáánu 26. peeivi 1952.

Ive 1952 suáldátteh čovádii vääldi kunâgâs Farukist, kii lâi toimâm kunâgâssân 1936 rääjist, já staatâst šoodâi täsiväldi. Staatâ njunošin šoodâi kenraal Nagib, mutâ jo ive 1954 Gamal Abdel Nasser lavkkij suu sajan já Nasserist šoodâi president. Sun stivrij staatâ sosialistlub suundán. Suu jäämmim maŋa, ive 1970, presidentin šoodâi Anwar Sadat, kii lâi lamaš väripresidentin. Sadat oppeet stivrij ekonomia- já sispolitiik aaibâs nube suundán, meddâl sosialismist. Robdâislamisteh kuittâg kuddii Sadat ive 1981.

Viehâdâh

Egyptist ääsih ohtsis paijeel 102 miljovn olmožid. Tot lii kuálmádin enâmustáá puoh Afrik staatâin, tuše Nigeria já Etiopia ässeeloho lii stuárráb, já 14. enâmustáá puoh maailm staatâin. Egypt ässeeloho šadda 1,94 %, ađai suulân 2 miljovn ulmuu verd, ivveest. Ässeesaahâdvuotâ Egyptist lii 84 olmožid per km², mutâ kaavpugijn tot lii ennuv eenâb. Ovdâmerkkân Kairost, mon ässeesaahâdvuotâ lii puoh stuárráámus Egyptist, ääsih 46 349 olmožid per km². 43 % egyptlijn ääsih kaavpugijn.

Fáádást eres soojijn

• Wikimedia Commonsist láá koveh teikkâ eres tiätuvuárháh fáádást Egypt.