Tiädduvyeimi: Iäruttâs siijđo versioi kooskâst

Poistettu sisältö Lisätty sisältö
Ei muokkausyhteenvetoa
Ei muokkausyhteenvetoa
Raddalâs 1
'''Tiädduvyeimi''' ađai '''gravitaatio''' lii almoon, mii tiättoo [[massa]]lâš káppáluvâi kooskâst. Tiädduvyeimi čuávumuššân massalâš káppáluvah keesih nubijdis piälásis. Tiädduvyeimi tiet ovdâmerkkân [[plaaneet|planeteh]] karveh [[täsni|taasnij]] pirrâ já [[gaalaaks|galakseh]] pisoh čuákist.<ref>[https://www.esa.int/Space_in_Member_States/Finland/Mitae_on_painovoima Mitä on painovoima? - esa.int] Čujottum 2.7.2021 <small>(suomâkielân)</small></ref> Gravitaatio lii ohtâ [[vuáđuvuáruvaikuttâs]]âin [[šleđgâmagneetlâš vuáruvaikuttâs]] sehe [[kievrâs vuáruvaikuttâs|kievrâs-]] já [[hiäjus vuáruvaikuttâs]] lasseen. Čalmai masah láá nuuvt uceh, ete tiädduvyeimist ij lah mikroskooppisâš tääsist ennuvgin merhâšume, tego eres vuáruvaikuttâsâin, mut makroskooppisâš tääsist gravitaatio lii merhâšitteemus vuáruvaikuttâs.<ref name="fyma.eu">[http://www.fyma.eu/mikro/vuorovaikutukset.pdf Vuorovaikutukset - fyma.eu] Čujottum 2.7.2021 <small>(suomâkielân)</small></ref>
 
Tiädduvyeimi lii kovvejum [[Albert Einstein]] [[almolâš koskâvuođâlâšvuotâteoria]]st, mut tot ij lah [[čalmaašfyysiik standardmyenster]] uássin, tego eres vuáruvaikuttâsah. Tiädduvyeimi já eres vuáruvaikuttâsâi ovtâstittem siämmáá myensterân lii-uv ohtâ tááláá [[fyysiik]] stuárráámušâin čuolmâin. GravitaatioMeid gravitaatio hypoteetlâš tuálvoočalmaaš ''graviton'' ij lah vala kavnum.<ref name="fyma.eu"/>
 
== Teoria historjá ==
 
=== Newton tiädduvyeimilaahâ ===
 
[[Isaac Newton]] čaaitij tiädduvyeimi vuáđulaavâ ive [[1687]] tyejestis ''[[Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica]]''. Tom mieldi maailmubálâšvuođâ jyehi massalâš čalmaaš toovât nuubán massalâš čalmažân [[vyeimi (fyysiik)|vyeimi]], mii lii njuolgist viärdálâš toi massai puátun já jorgolávt viärdálâš toi kooskâ neljihâžân. Taan vyeimi puáhtá čäittiđ ovdâlduvváin
 
<math>F=G\frac{m_1 m_2}{r^2}</math>
 
mast <math>m_1</math> já <math>m_2</math> láá káppáluvâi massah, <math>r</math> lii káppáluvâi koskâ já <math>G</math> lii [[gravitaatiostaađâ]]. Gravitaatiostaađâ styeresvuotâ lii <math>G=(6{,}67384 \pm 0{,}00080)\cdot 10^{-11} \frac{\textrm{Nm}^2}{\textrm{kg}^2}</math>
 
Taan häämist laahâ lii tohálâš, jis káppáluvâi koskâ lii uáli kukke, ko verdid toi stuárudâhân. Jis káppáluvâi koskâ lii uánihâš, te ij pyevti nabdeđ, ete káppáluvah láá čyegislágáneh. Tondiet vyeimi puáhtá táválávt rekinistiđ tárkká tuše [[integraal]] vievâst. Jis káppáluvah ličij pááluh, toi koskâsâš tiädduvyeimi puávtáččij rekinistiđ nuuvt, ete puoh massa ličij kuávdásmum káppáluv koskâčuogâstâhân.
 
=== Almolâš koskâvuođâlâšvuotâteoria ===
 
Albert Einstein almolâš koskâvuođâlâšvuotâteoria čielgee tiädduvyeimi [[äigikomovuotâ|äigikomovuođâ]] tävgilumân massiivlâš káppáluvâi alda. Tiädduvyeimi ij lah puávtám selvâttiđ kvantijgijn ijge tot kulá [[čalmaašfyysiik standardmyenster|standardmyensterân]].
 
== Käldeeh ==